"Het mysterie van Cleopatra" bij het IMA: vijf dingen die u moet weten over de laatste heerser van Egypte

Vergeet de zekerheden en (valse) ideeën over Cleopatra: de rijke tentoonstelling die tot 11 januari 2026 in het Arab World Institute in Parijs te zien is, biedt een frisse, niet-stereotiepe blik op een van de zeldzame vorsten die hun stempel op de geschiedenis hebben gedrukt.

1 Wie is Cleopatra?

Er was eens een koningin die haar stempel op de geschiedenis drukte. 2054 jaar en tien maanden geleden, in 69 v.Chr., werd een meisje genaamd Cleopatra geboren in Alexandrië, de hoofdstad van het Ptolemaïsche koninkrijk, tweeënhalve eeuw eerder gesticht door Alexander de Grote, koning van Macedonië. Na diens dood keerde de macht terug naar Ptolemaeus, een van zijn officieren, die de Egyptische Ptolemaïsche dynastie stichtte, die het land drie eeuwen lang regeerde. Cleopatra was de zevende en laatste vorst van deze lijn. Toen Cleopatra in 52 v.Chr. de macht overnam, had Egypte, onder Romeins protectoraat, een deel van zijn grondgebied verloren. De ambitie van de koningin was om haar land in zijn vroegere macht te herstellen. De uitdaging voor Cleopatra VII was het behoud van de relatieve autonomie van haar land. Als bekwame diplomaat opereerde ze in een door mannen gedomineerde wereld en in een periode van voortdurende crises. Zich volledig bewust van de macht van Rome, knoopte ze emotionele en politieke banden aan met Julius Caesar en vervolgens Marcus Antonius. Ze slaagde erin haar koninkrijk uit te breiden. Nadat ze haar rivalen met wie ze regeerde (haar broers en zussen Ptolemaeus XIII en later Ptolemaeus XIV) had uitgeschakeld, bracht ze Ptolemaeus XV Caesar, bekend als Caesarion, haar zoon bij Julius Caesar, aan de macht. Later kreeg ze nog drie kinderen met Marcus Antonius. Cleopatra werd in de Slag bij Actium verslagen door Octavianus en pleegde in augustus 30 v.Chr. zelfmoord, waarmee een einde kwam aan de Ptolemaïsche dynastie.

2 Was Cleopatra zo mooi?

De Egyptische koningin is tot de verbeelding gesproken als een vrouw van zeldzame schoonheid. " Eeuwenlang werd Cleopatra een fabelachtige schoonheid toegeschreven, een dodelijk wapen dat haar in staat zou hebben gesteld de machtigste mannen van haar tijd, Caesar en Antonius, te verleiden en hen tot bondgenoten te maken", merkt Christiane Ziegler, Egyptologe en wetenschappelijk curator van de tentoonstelling, op. Wat is de waarheid? Voor de historicus is het reduceren van de koningin tot haar status als vrouw en haar fysieke verschijning " een ontkenning van veel belangrijkere aspecten van haar karakter: Cleopatra is de vorstin van het rijkste koninkrijk van het oude Middellandse Zeegebied, ze gedraagt ​​zich als een staatshoofd en ze is een intelligente en beschaafde vrouw." Zijn er desondanks sporen van haar legendarische schoonheid? " De literatuur uit haar tijd vermeldt haar niet. We vinden geen vermelding van de schoonheid van de koningin in Caesars geschriften. Plutarchus, die haar niet kende en de nagedachtenis van Antonius verdedigt, schetst een gemengd beeld van haar", aldus Christiane Ziegler. Alleen de munten met haar afbeelding vormen materiële sporen. De bronzen munten die in Alexandrië en Cyprus zijn geslagen, zijn het meest realistisch. Ze tonen Cleopatra met een langwerpig gezicht, een rond voorhoofd, een prominente neus, naar beneden gekrulde mondhoeken, een kleine, vooruitstekende kin en een lange nek. ", legt Christiane Ziegler uit.

3 Waar komt het bashen van Cleopatra vandaan?

"De talrijke kronieken van Romeinse auteurs zijn twijfelachtig. Ze waren geïnspireerd door Octavianus' wraak, die zijn eigen halfbroer Caesarion uitschakelde en de figuur van Cleopatra zwart maakte", legt Claude Mollard, hoofdconservator van de tentoonstelling, uit. Terwijl haar onderwerpen haar zagen als een levende godin die de welvaart van haar koninkrijk garandeerde, beschreven Romeinse auteurs, die de propaganda van de zegevierende Octavianus overbrachten, haar als een " prostituee-koningin". "Arabische historici uit de Middeleeuwen daarentegen hielden een zeer positief beeld van Cleopatra over als een bekwaam staatshoofd, helemaal niet geseksualiseerd", legt Nathalie Bondil, directeur van het museum en de tentoonstellingen bij het IMA, uit.

Auteurs in de omgeving van Octavianus, die keizer Augustus was geworden, verspreidden heftige beledigingen en laster tegen Cleopatra. De dichter Vergilius hekelde de afschuwelijke buitenlander die Marcus Antonius zogenaamd had betoverd. Horatius beschreef haar als " een dodelijk monster" en een " gekke koningin", die gelukkig verslagen werd door Octavianus, de redder van de Romeinse wereld. Andere schrijvers portretteerden de koningin als een nymfomane, onmogelijk te behagen, die sliep met haar slaven, die ze in de vroege ochtenduren had vermoord. Voor haar veroveraar, Octavianus, de bedenker van deze roddel, was het doel de koningin in diskrediet te brengen en Caesarion, haar potentiële rivaal, niet af te schilderen als Caesars kind, maar als de zoon van een oosterse prostituee.

4 Hoe kunnen we Cleopatra's terugkeer naar genade verklaren?

De herinnering aan Cleopatra vervaagde geleidelijk uit het geheugen en de geschiedenis tot de Renaissance, met Boccaccio. " Haar naam verdween. Ze werd door Romeinse auteurs de Egyptische of de Oosterse genoemd . Ze had geen biografie in de Oudheid. We begonnen haar te herontdekken vanaf de 14e eeuw, met Boccaccio in De levens van illustere mannen en vrouwen ", merkt Nathalie Bondil op. " Het iconografische lot van Cleopatra is fascinerend. Het is volkomen fantasierijk en belichaamt alle fantasieën uit verschillende tijdperken. Na een afwezigheid van 1500 jaar verschijnt ze opnieuw als een figuur in de beeldende kunst, op het toneel, in het theater of in de schilderkunst . "

Voor de directeur van het IMA-museum zal de dood van de Egyptische koningin haar plaats in de geschiedenis herstellen. " Ze zal een soort verlossing kennen, omdat ze zelfmoord pleegde om vernedering te voorkomen. Het is deze ultieme waardigheid die haar in de geschiedenis redt. Ze werd geassocieerd met de zondige Eva die door de slang werd verleid, waarna we haar evolutie zien van courtisane, een gevallen koningin, tot de opkomst van een vrouwelijk staatshoofd in de 18e en vooral de 19e eeuw." Net als een historische schadevergoeding verandert het beeld van haar. " Haar rol als staatshoofd die zich verzette tegen Julius Caesar en Octavianus zal meer belicht worden. Het duurde lang voordat de archeologie zich gedurende tweeëntwintig jaar interesseerde voor de ware impact die ze op haar regering had."

5 Cleopatra, filmster?

Lang daarvoor Joseph Mankiewicz (1963) en meer recent Alain Chabat, Cleopatra heeft vele kunstenaars geboeid. In het theater speelde Sarah Bernhardt haar al in 1890. In de bioscoop was Jehanne d'Alcy de eerste actrice die Cleopatra VII speelde, in 1899, in een twee minuten durende film van Georges Méliès. " Toen Joseph L. Mankiewicz' Cleopatra op 12 juni 1963 uitkwam, met Liz Taylor in de hoofdrol, waren er al 67 films gewijd aan de koningin, gespeeld in femme fatale-rollen door drie charismatische actrices. Maar de 225 films die volgden tussen 1963 en 2023 bewijzen dat haar filmische nalatenschap nooit is verflauwd", analyseert Jean-Luc Bovot, archeoloog en onderzoeksingenieur bij het Louvre, in de catalogus. Niet alle films zijn gelijk. Sommige regisseurs hebben gebruikgemaakt van en misbruik gemaakt van oriëntalistische clichés over een 'sexy', sensuele koningin die machtigste mannen verleidt. Daarmee hebben ze bijgedragen aan het in stand houden van hardnekkige stereotypen die in strijd zijn met de historische waarheid.

Deze tentoonstelling is een succes op meerdere niveaus, maar het eerste is essentieel. : het herstellen van de waardigheid van een van de machtigste vrouwen van 2000 jaar geleden. Cleopatra is geen geseksualiseerd object, maar een gewiekst staatshoofd te midden van een wereld gemaakt door mannen en voor mannen. De curatoren zijn erin geslaagd de clichés te doorbreken. Het aantal objecten (bustes, schilderijen, sieraden, munten, enz.) dat voor de gelegenheid is samengebracht, is indrukwekkend. Twee korte films laten je het onderwerp induiken en begrijpen zonder een Egyptoloog te zijn. En bij Toutatis tovert het einde van de rondleiding een veelbetekenende glimlach op je gezicht. Wat kun je je nog meer wensen van een tentoonstelling? ?

Blootstelling : Het mysterie van Cleopatra

Data : 11 juni 2025 tot 11 januari 2026, elke dag behalve maandag

Nachtelijke uren : elke woensdag tot 21:30 uur

Kaartjes : Volle prijs: € 15 Verlaagde prijs: € 13 12 tot onder de 26 jaar: € 7 Familieprijs (2 volwassenen + 2 kinderen): € 34 Gratis voor kinderen onder de 12 jaar

Plaats : Arab World Institute (IMA), 1, rue des Fossés Saint-Bernard, 75005, Parijs.